Εξωτερική Πολιτική

Γεώργιος Πουκαμισάς
Πρέσβης της Ελλάδος στο Βουκουρέστι

Μετά την Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζηά (1774), η δυναμικήγενέσεως του Ανατολικού Ζητήματος, τέθηκε σε κίνηση. Επιταχύνθηκε με τις Συνθήκες του Ιασίου (1792) και του Βουκουρεστίου (1812). Με την πρώτη, η Τσαρική Ρωσία έφτασε στον ποταμό Δνείστερο, στα όρια δηλαδή των ρουμανικών χωρών, εκτοπίζοντας τους Οθωμανούς απότο σύνολο της βόρειας ακτής του Εύξεινου Πόντου. Με την δεύτερη, μετακίνησε το σύνορο δυτικώτερα, στον Προύθο, και αποσπούσε έτσι την Βεσσαραβία, συστατικό μέχρι τότε τμήμα της υπό οθωμανική επικυριαρχία ηγεμονίας της Μολδαβίας. Εν τω μεταξύ, οι Σέρβοι πουείχαν εξεγερθεί το 1804, υπό τον Καραγεώργη, αποκτούσαν αυτονομία, στην περιοχή γύρω από το Βελιγράδι. Η Υψηλή Πύλη, κλονιζόταν σοβαρά. Οι χριστιανικοί πληθυσμοί των Βαλκανίων τελούσαν σε ένα πρωτόγνωρο αναβρασμό. Το παλιρροϊκό κύμα της Γαλλικής Επανάστασης, γνώριζε ισχυρές απηχήσεις στην οθωμανική Ευρώπη, με πρώτους απόστολους τους Ρωμιούς/Έλληνες.

Θα κρατούσε ο Σουλτάνος τις κτήσεις του, και ποιά προμηνυόταν η τύχη τους; Ποιός θα επωφελείτο; Τι θα διαδεχόταν την Αυτοκρατορία σε υποχώρηση; Ποιός και με ποιό πολιτικό σύστημα κυβερνώμενος; Πόσο πιθανό ήταν η Ρωσία να βρεθεί να κρατά τα κλειδιά του Εύξει
νου, ενδεχόμενο που Βρετανία και Γαλλία προσπαθούσαν να αποτρέψουν;

Αυτό ήταν το νόημα και το περιεχόμενο του Ανατολικού ζητήματος, την εποχή εκείνη, αφού ο Εύξεινος είχε πάψει να είναι οθωμανική λίμνη, η Ρωσία εξορμούσε στα Βαλκάνια, και οι υποταγμένοι ορθόδοξοι λαοί δεν έμεναν αδιάφοροι στα μηνύματα που εκόμιζαν οι γαλλικές επαναστατικές στρατιές. Στο πλαίσιο αυτό, η Αυτοκρατορίατων Αψβούργων, – που μόλις το 1806, είχε υποχρεωθεί να καταθέσει το στέμμα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Γερμανικού Έθνους, – έντρομη από την αναζωπύρωση του εθνικού φρονήματος, είχε κάνειστροφή 180^ο στην πολιτική της, και από αντι-οθωμανική δύναμη, είχε μετατραπεί σε κράτος status-quo, με συμφέροντα ταυτόσημα με εκείνα της Υψηλής Πύλης. Οι Έλληνες εθνεγέρτες, υπέστησαν με τραγικό τρόπο τις συνέπειες της μεταβολής αυτής της αυστριακής πολιτικής.Πιό συγκεκριμένα, ο Metternich, ήδη από το 1808 είχε διακηρύξει ότι η διατήρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απoτελούσε θεμελιώδες συμφέρον της Αυστρίας για τον λόγο ότι διασφάλιζε την ηρεμία στα νότια σύνορα της Αυστρίας¹.

Από την άλλη πλευρά, η Ρωσία, η αναγνωρισμένη πλέον προστάτις των Οθωμανών Ορθοδόξων, κράτος, σε αντίθεση με το κράτος των Αψβούργων, περισσότερο εθνικό παρά δυναστικό, δεν αρκείτο στα πλεονεκτήματα της Συνθήκης Κιουτσούκ Καϊναρτζά για την ναυσιπλοϊα και το εμπόριό της μέσα από τα Δαρδανέλλια και τον Βόσπορο,αλλά φιλοδοξούσε να ελέγξει απόλυτα τον Κάτω Δούναβη και το Δέλτα του, ως ενδιάμεσο σταθμό στην βασανιστική πορεία της τρίτης Ρώμης, όπως θεωρούσε εαυτήν, προς την Κων/πολη.

Παράλληλα, αναπτυσσόταν ο γαλλο-αγγλικός ανταγωνισμός γιατον έλεγχο του εμπορίου την Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με τις δύο δυνάμεις αντίθετες στην ιδέα εξώσεως των Οσμανλήδων από τον Κεράτιο, χάριν μιας δυνάμεως που δεν θα μπορούσαν να ελέγξουν.

Στο παιχνίδι αυτό επιρροής στην Υψηλή Πύλη, οι Άγγλοι επέτυχαντο 1811/12 αποφασιστική διπλωματική νίκη (πρέσβυς Stratford Canning), όταν εξουδετέρωσαν την γαλλική πολιτική και έπεισαν τον Σουλτάνο, αλλά και τους Ρώσους, να συνάψουν, μετά από πολύχρονες εχθροπραξίες στον Δούναβη, την ειρήνη του Βουκουρεστίου, τον Μάιο του 1812, που επέτρεψε στον Κουτούζωφ να αποσύρει τις στρατιές του και να ενισχύσει την άμυνα της Μόσχας, με τα γνωστά, καταστροφικά για τον Ναπολέοντα αποτελέσματα το επόμενο φθινόπωρο.

Σε αυτό το διεθνές περιβάλλον, ο Κλήμης von Metternich, από την Ρηνανία, γαλλοτραφής, αναλαμβάνει τον Οκτώβριο 1809, σε ηλικία 36 ετών, Υπουργός Εξωτερικών του Αψβούργου αυτοκράτορα Φραγκίσκου Α΄.

Έκτοτε, ο Metternich αρχίζει να υφαίνει το δίχτυ που οδήγησε λίγο αργότερα στην Ιερή Συμμαχία. Στις 6 Απριλίου 1814, ο Ναπολέων παραιτείται και περιορίζεται στην Έλβα. Στο Παρίσι, εγκαθίσταται ο Λουδοβίκος 18ος, ενώ τον Σεπτέμβριο αρχίζουν οι εργασίες του Συνεδρίου της Βιέννης. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα για το θέμα μας είναι,η συνομολόγηση τον Ιανουάριο 1815 μυστικής συνθήκης συμμαχίας μεταξύ Αυστρίας – Αγγλίας (όπου από τον Ιούνιο 1812, διοικεί κυβέρνηση υπό τους λόρδους Liverpool και Castlereagh), και της Γαλλίαςτων Βουρβώνων, προς ανάσχεση των βλέψεων Πρωσίας και Ρωσίας. Η Πρωσία, ήταν η ανατέλλουσα δύναμη στον γερμανικό χώρο, τότε υπό τους Stein και Hardenberg, με ακτινοβολία στους φιλελεύθερους, εθνικόφρονες κύκλους της νεολαίας και της διανόησης, άρα a priori ύποπτη και δυνητικά εχθρική στα μάτια του Metternich.

Η Ρωσία, όπου το άστρο του Καποδίστρια είχε αρχίσει να ανατέλλει, μην έχοντας δικά της σοβαρά εθνοτικά προβλήματα, εκ του ασφαλούς μετά την εξουδετέρωση του Ναπολέοντα, θα μπορούσε ευχερέστερα, στο πλαίσιο των αντιλήψεων της πεφωτισμένης δεσποτείαςπου χαρακτήριζαν τότε τον τσάρο Αλέξανδρο Α΄, αφ΄ενός να κάνει ανοίγματα σε μετριοπαθείς δυνάμεις στην καθολική και προτεσταντική Ευρώπη, αφ΄ετέρου να ανανεώσει την πολιτική του φυσικού της πεπρωμένου, ήτοι υποστήριξη Σέρβων, Ελλήνων, Μολδαβών και Βλάχων, και συμπίεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο Ιωάννης Καποδίστριας, γιός του κόμη Αντωνιομαρία Καποδίστρια, διακεκριμένης προσωπικότητας των Ιονίων Νήσων, γεννήθηκε στην Κέρκυρα, το 1776.

Τον Ιανουάριο 1809, φτάνει στην Πετρούπολη, παρουσιάζεται στον Τσάρο Αλέξανδρο, και αναλαμβάνει υπηρεσία στο Υπουργείο Εξωτερικών, όταν καγκελλάριος της Αυτοκρατορίας ήταν ο κόμις Νικόλαος Ρουμιάντσεφ. Τον Σεπτέμβριο του 1811 τοποθετείται στην ΠρεσβείαΒιέννης, κατ’ επιθυμίαν του. Τέλος Μαίου 1812, μόλις είχε υπογραφεί η Συνθήκη του Βουκουρεστίου με την Τουρκία, έφτασε εκεί, ως διευθυντής του διπλωματικού γραφείου του Αρχηγού του στρατού του Δουνάβεως, που ήταν πλέον ο ναύαρχος Τσιτσαγκώφ.

Ο Αλέξανδρος, σε αναγνώριση των συντόνων προσπαθειών του Καποδίστρια, ιδίως προς την κατεύθυνση των Σέρβων, να εξηγεί την θέση της Ρωσίας, και ουσιαστικά να ασκεί παρηγοριά στους ομοδόξους των Βαλκανίων, «τους οποίους η Ρωσία για 4η φορά είχε αναγκασθεί να εγκαταλείψει στην εκδίκηση των Τούρκων και στην αξία εγγυήσεων ασθενών», όπως ο ίδιος γράφει, του απένειμε με διάταγμα από 8 Νοεμβρίου 1812, τον τίτλο του «εν ενεργεία κρατικού συμβούλου» (conseiller d’ etat actuel).

Η θητεία του Καποδίστρια στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, διήρκεσε δέκα (10) περίπου μήνες. Στις αρχές Απριλίου 1813, αναλαμβάνει διπλωματικός σύμβουλος του στρατηγού Μιχαήλ Barclay de Tolly, που σε λίγο ονομαζόταν αρχιστράτηγος των ενωμένων ρωσο-πρωσικώνστρατευμάτων.

Τον Νοέμβριο του 1813, στέλνεται προσωπικά από τον Αλέξανδρο,να παρακολουθήσει τα ζητήματα της Ελβετίας, που τελούσε σε αναβρασμό, και διέκειτο φιλικά προς την Γαλλία. Τότε γνώρισε το βαρώνο Lebzeltern, από τους έμπιστους του Μέττερνιχ, και τον ίδιο τον Αυστριακό Υπουργό Εξωτερικών. Την Ελβετία εγκατέλειψε ο Καποδίστριας, τον Οκτώβριο 1814, οπότε έφθασε στην Βιέννη, ως μέλος της ρωσικής αντιπροσωπείας στο Συνέδριο που μόλις είχε αρχίσει εκεί. Με την οριστική ήττα του Ναπολέοντα, ενώ οι τελικές ρυθμίσεις του μεταπολεμικού ευρωπαϊκού καθεστώτος, συζητιούνταν στο Παρίσι, φθινόπωρο1815, ο Αλέξανδρος τον διόρισε Υπουργό των Εξωτερικών (από κοινού με τον Nesselrode). Ήταν 39 ετών.

Τότε αρχίζει η μεγάλη σύγκρουση με τον Μέττερνιχ, στην οποία, σεπρώτη φάση επικράτησε ο Αυστριακός, όταν 7 χρόνια αργότερα, μετά τα Συνέδρια Troppau-Laibach, ο Καποδίστριας εγκατέλειψε την ενεργό υπηρεσία στην Ρωσία, και, ουσιαστικά αυτοεξορίσθηκε στην Γενεύη.

Όμως, στην σκληρή αυτή διαμάχη, ανάμεσα στον ικανό και αυτάρεσκο Metternich και το αστυνομικό apparatus που αυτός διηύθυνε αφ΄ ενός, και τον ευφυή, αφοσιωμένο, μοναχικό, προσηλωμένο σε αξίες, «φίλο των δημοκρατιών», αλλά όχι ακριβώς δημοκράτη τον ίδιο,Ιωάννη Καποδίστρια, εν τέλει νικητής, μακράν των μεγάρων και των απολαύσεων της Βιέννης, ανεδείχθη ο τελευταίος, ο οποίος έλαβε την ικανοποίηση να δεί πως το ένα μετά το άλλο τα ερείσματα του Metternich έπεφταν, και ο ιστός της αράχνης που προσπάθησε αυτός να στήσει – για κάποια χρόνια με τόση επιτυχία – διαλυόταν, χάρις στα χτυπήματα του Ελληνικού Αγώνα και τις μεταβολές που επήλθαν, ολίγον κατ’ ολίγον, στην Βρετανία και στην Ρωσία.

Ο H. Kissinger, στην γνωστή μελέτη του, μνημονεύει μανιχαϊκά,φράση του καγκελλαρίου των Αψβούργων, κατά την οποία «Δύο σχολές σκέψεως (factions) συγκρούονται σε όλο τον κόσμο: οι Καποδίστριες και οι Μέττερνιχ»².

Ο Μέττερνιχ, αντιλήφθηκε ενωρίς τον κίνδυνο που εγκυμονούσε η υπουργοποίηση και επιρροή του Καποδίστρια στα ρωσικά πράγματα, και θέλησε να τον εξουδετερώσει. Με τον έμπιστό του von Floret, τουπρότεινε να αναλάβει ως ένα είδος Γενικού Γραμματέα της Ιεράς Συμμαχίας, με έδρα την Βιέννη, χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα (σελ. 70 στην «αυτοβιογραφία»).

Θα επιχειρήσω, παρακάτω, να φωτίσω εν συντομία, τα διαδοχικάστάδια της σύγκρουσης, που δεν εστερείτο και λοιπών χαρακτηριστικών προσωπικής ιδεολογικής βεντέτας.

Ο Μέττερνιχ, που χρόνια αργότερα θεωρούσε ως καλύτερη περίοδο του πολιτικού στίβου του, εκείνη που τερματίσθηκε με την ήττα του Ναπολέοντα στο Βατερλώ, προσδιορίσθηκε πολιτικά ακριβώς σε αντίθεση με τον Βοναπάρτη και με ό,τι αυτός εκπροσωπούσε. Ήτανο εκπρόσωπος του απολυταρχικού συντηρητισμού. Ο ανατέλλων τότε εθνικισμός θα παραμείνει πάντοτε μία αξία θεμελιακά αλλότρια – και επικίνδυνη – στο πνεύμα του Μέττερνιχ, ο οποίος έμαθε να μεταμφιέζει τις αντιδραστικές αντιλήψεις του κάτω από μία αγάπη και μέριμνα γιατην Ευρώπη, μία Ευρώπη των μοναρχών. «Depuis longtemps – γράφει το 1824 – όταν οι ήττες αρχίζουν να επέρχονται – l’ Europe a pris pour moi la valeur d’ une patrie»³.

Αντίθετα, ο Καποδίστριας, ο ασκητικός γιατρός της Πάντοβας, μετις ενετοβυζαντινές καταβολές, σοβαρός και ανθρωπιστής, και αν επέτυχε απόλυτα στο έργο του ως Υπουργός μιας μεγάλης αυτοκρατορίας, πέρα από την οικουμενική, ανθρωπιστική πανευρωπαϊκή προσέγγισή
του, παρέμενε επίσης αλύγιστος Έλληνας πατριώτης, όπως φανερά τοέδειχναν οι εξομολογήσεις του, που είχε καταγράψει η αστυνομία του Metternich ήδη τον καιρό του Συνεδρίου της Βιέννης και ανεδίφησε ο Πολυχρόνης Ενεπεκίδης. Το ίδιο μαρτυρεί και το υπόμνημά του προς τον Τσάρο Νικόλαο Α’, του Δεκεμβρίου 1826, που επιγράφεται «Επισκόπηση της δημόσιας σταδιοδρομίας μου από του 1798 μέχρι του1822». ⁴

Ο Καποδίστριας είχε καυτηριάσει την ματαιοδοξία και εγωπάθεια του Μέττερνιχ, όπως αντίστοιχα εγνώριζε πολύ καλά, την δυσπιστία και αντιπάθεια που έτρεφε απέναντί του ο Αυστριακός διπλωμάτης.

Διαπιστώνει ο Καποδίστριας κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου της Βιέννης: «Τι κάνει ο Μέττερνιχ; Δεν πράττει τίποτε. Μας σέρνει από βδομάδα σε βδομάδα, και ζητάει χρόνο γιατί δεν έχει το θάρρος να παραδεχθεί την ανεπάρκειά του». ⁵

Και πιο κάτω, «Αλλάζει συνεχώς γνώμη. Αρνείται σήμερα, ό,τι σαςείπε ή συμφώνησε την προηγούμενη»⁶.

Οι διαφορές προσέγγισης Καποδίστρια και Μέττερνιχ ήταν εξαρχής μεγάλες· ο πρώτος ήταν εμποτισμένος σε σχετικά φιλελεύθερες αντιλήψεις, συμπαθών τα συνταγματικά πολιτεύματα, ενώ ο δεύτεροςσκληρός μοναρχικός, εχθρός των μικρών συνταγματικών μοναρχιών της Ιταλίας και της Γερμανίας. Το έδαφος ήταν εξαιρετικά γόνιμο για αποστροφή και αντιπαράθεση.

Η φυσική αντίθεση συμφερόντων της Αυστρίας και της Ρωσίας στα Βαλκάνια και έναντι της Τουρκίας, η βαθειά, εύλογη ανησυχία για ό,τι θα μπορούσε να προκύψει σε βάρος των συμφερόντων της Βιέννης, στην και από την περιοχή αυτή που λίγο αργότερα ονομάσθηκε ηπυριτιδαποθήκη της Ευρώπης, έκαμαν την αντιπάθεια χάσμα αγεφύρωτο.

Ο Καποδίστριας, προσπαθούσε να δώσει την κατάλληλη ερμηνείατης Συνθήκης της Ιεράς Συμμαχίας (Παρίσι, Σεπτ. 1815), του κειμένου της οποίας συντάκτης ήταν ο ίδιος ο Τσάρος Αλέξανδρος, ο δε Μέττερνιχ από την πλευρά του, με την βοήθεια του ανθρώπου του στην Αγία Πετρούπολη, του πρέσβυ Ludwig von Lebzeltern, επιχειρούσε να εκμαιεύσει τα μυστικά που θα του επέτρεπαν να παρελκύσει τον Τσάρο στην αυστριακή γραμμή, με το επιχείρημα προστασίας της Ευρωπαϊκής ιεράς συντηρητικής τάξεως, της οποίας ο ίδιος ο Αλέξανδροςήταν ένα είδος ιδρυτή – εγγυητή. Το μόνο, αλλά και ζωτικό, συμφέρον της Αυστρίας στα Βαλκάνια, ήταν ακριβώς να μην αλλάξει τίποτε, να επικρατεί «σταθερότητα», προϋπόθεση της επιβίωσης της πολυεθνικής αυτοκρατορίας. Ουδείς πιό ευαίσθητος να το αντιληφθεί από τονΜέττερνιχ, ο οποίος στον εμποτισμένο στα νάματα του Διαφωτισμού Καποδίστρια, έβλεπε την νέμεσή του.

Στο παιχνίδι αυτό, κρίσιμος ήταν ο ρόλος της Αγγλίας που σιγά-σιγά άρχισε να αποτραβιέται στην παραδοσιακή πολιτική τής μη αναλήψεως δεσμεύσεων επί της ηπειρωτικής Ευρώπης, αλλά, πάντως, όσο ζούσε ο Castlereagh (Αύγουστος 1822), περίπου ταυτιζόταν με τιςαυστριακές θέσεις, μάλιστα την άνοιξη του 1822, όταν ο Αλέξανδρος φαινόταν προς στιγμήν έτοιμος να διαβεί τον Ρουβίκωνα και να κινηθεί κατά της Τουρκίας.

Η ηττημένη Γαλλία, πάλι, την οποία η Ρωσία και προσωπικά ο Καποδίστριας είχε βοηθήσει να αποφύγει ακόμη βαρύτερους όρους στην Βιέννη και το Παρίσι (20.11.1815), δεν ασκούσε ενεργητικό ρόλο,ενώ ή Πρωσία ήταν μεν φιλικά διακείμενη, αλλά παρά την ουσιαστικήδύναμή της, διπλωματικά συμπεριφερόταν με έλλειψη τόλμης και αυτοπεποίθησης, στερούμενη χειραφέτησης έναντι της Αυστρίας.

Τα επόμενα επεισόδια της σύγκρουσης αυτής:

Συνέδριο Λάϋμπαχ (Ιανουάριος – Μάιος 1821), όπου είχε μεταφερθεί το Συνέδριο του Τροππάου, της πενταπλής ήδη Συμμαχίας (Ιερά Συμμαχία Αυστρία – Ρωσία – Πρωσία , 1815, Τετραπλή Συμμαχία, οι 3 συν την Αγγλία, από το 1818 συμμετοχή της Γαλλίας (concert europeen).

Ο Μέττερνιχ είχε ήδη προκαλέσει την αγανάκτηση του Καποδίστρια, καθώς ο πρώτος απέτρεψε ήπια, εξυπηρετική για τον λαό και τον εκεί Βουρβώνο μονάρχη λύση στο πρόβλημα της εξεγέρσεως στο βασίλειο της Νεαπόλεως, το φθινόπωρο 1820 και είχε αποσπάσει στοTroppau την έγκριση του Τσάρου, για ένοπλη επέμβαση της Αυστρίας.

Στις 12 Μαρτίου 1821, στο Λάϋμπαχ, έγινε γνωστή η εξέγερση του Πεδεμοντίου, η οποία ετάραξε τον Αλέξανδρο, ο οποίος ήταν αναστατωμένος καθώς το Σύνταγμα Συμεόνοφσκι της προσωπικής φρουράς του είχε στασιάσει πριν από μερικές εβδομάδες.

Στις 17 Μαρτίου έφθασαν στο Λάϋμπαχ οι ειδήσεις της κήρυξης τηςελληνικής επανάστασης υπό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, στις ρουμανικές ηγεμονίες, και η επιστολή του ίδιου στον Τσάρο.

Ο κίνδυνος να κλονισθεί εκ θεμελίων το οικοδόμημα της Ιεράς Συμμαχίας, και να απομονωθεί ο αρχιερέας της, ήταν προφανής. Ο Μέττερνιχ ωστόσο, αξιοποιώντας πολύ επιδέξια την εσωτερική μετάλλαξη του Αλέξανδρου τους τελευταίους μήνες, τις φοβίες και ανασφάλειέςτου, πέτυχε να τον διαβουκολήσει, μόλις λίγα 24ωρα αφού αυτός δειχνόταν δεκτικός στις εισηγήσεις Καποδίστρια. Έγραφε στον Τσάρο, σε υπόμνημά του:

«Το νέο συμβάν δεν είναι παρά ένας δαυλός ανάμεσα στην Αυστρίακαι την Ρωσία, ένα μέσο για να φουντώσει η φιλελεύθερη πυρκαϊά, ένα μέσο που θα ταράξει τον ρωσικό λαό σε μία κατεύθυνση που βρίσκεται σε αντίθεση με την πολιτική του ιδίου του τσάρου, ένα μέσο γιανα τον αναγκάσει να τραβήξει το βλέμμα του από την Δύση και να το στρέψει εξ ολοκλήρου στην Ανατολή: να σπάσει τους δεσμούς που ενώνουν τους δύο αυτοκράτορες».

Ο Αλέξανδρος, έμφοβος ενέδωσε στις απόψεις του Μέττερνιχ. Αποκήρυξε επισήμως τον Υψηλάντη, διά χειρός μάλιστα Καποδίστρια, ο οποίος δεν ίσχυσε να τον επηρεάσει. Από την εποχή αυτή έχουν μείνει γνωστές, οι ακόλουθες, κυνικές και μισάνθρωπες εκμυστηρεύσεις του
Μέττερνιχ⁷, καταχωρισμένες στο ημερολόγιό του (6 Μαϊου 1821):

«Οι περιπλοκές που μπορεί να προκύψουν στην Ανατολή δεν μπορούν καν να υπολογιστούν. Εκεί, πέρα από τα ανατολικά σύνορά μας, 300 ή 400 χιλ. πρόσωπα κρεμασμένα, ξεκοιλιασμένα, παλουκωμένα, δεν μετρούν διόλου (cela ne compte guere).

Αυτά γίνονται «hors de la civilization». Είτε αυτά συμβαίνουν στηγειτονιά μας είτε στον Άγιο Δομίνικο, είναι ένα και το αυτό»!

Ο Καποδίστριας ηττάται. Απογοητεύεται.

Ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄, τον Απρίλιο1821, προξενεί συγκίνηση.

Η Διάσκεψη στο Laibach περατούται. Η Τελική Πράξη των τριώντης Ιεράς Συμμαχίας υιοθετεί σαφώς την γραμμή Μέττερνιχ ως προς το ελληνικό/το Ανατολικό ζήτημα. Εταύτιζε την εθνική επανάσταση των Ελλήνων με τα φιλελεύθερα κινήματα της Ισπανίας, της Νάπολης, τουΠεδεμοντίου, αφήνοντας τους Έλληνες στο έλεος του Σουλτάνου.

Η Ρωσία περιορίζεται σε άσκηση διπλωματικής μόνο πιέσεως, έναντι μιάς Πύλης αχαλίνωτης. Δια του Καποδίστρια, απευθύνει μέσω του βαρώνου Στρόγγανωφ, πρέσβυ στην Κων/πολη, δύο διαδοχικά τελεσίγραφα, στην Πύλη, που μένουν αναπάντητα. Ο Στρόγγανωφ ανακαλείται τον Αύγουστο 1821. Η Επανάσταση καταπνίγεται στις ρουμανικές χώρες, αλλά ριζώνει στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα, ο λόρδος Castlereagh αρχίζει να αποστασιοποιείται από τα αυστριακά προτάγματα. Η Βρετανία κατέχει τα Ιόνια Νησιά, προωθεί τα εμπορικά συμφέροντάτης στην Ανατολή, και δια του δαιμόνιου πρέσβεως Stanford Canning, διερευνά εναλλακτικές πολιτικές. Οι Τούρκοι είχαν σχεδόν χάσει τηνΠελοπόννησο, και το Ανατολικό Ζήτημα γινόταν το κεντρικό πρόβλημα της Ευρωπαϊκής διπλωματίας.

Τον Δεκέμβριο του 1821, παραιτείται η κυβέρνηση Richelieu στο Παρίσι, και ο Metternich ανησυχεί με ποιο τρόπο η νέα υπό τον δούκα Montmorency, θα πολιτευθεί στα ζητήματα της Ανατολής.

Προς στιγμήν και πάλι, τα πράγματα έγερναν, αρχές του 1822, υπέρ του Καποδίστρια. Η αδιαλλαξία της Πύλης, ακόμη και στις φιλικές συστάσεις της Αυστρίας, ενίσχυε το λεγόμενο από τους εχθρούς του «φιλοπόλεμο κόμμα» της Ρωσίας, επικεφαλής του οποίου εθεωρείτο,βέβαια, ο Καποδίστριας. Ο Τσάρος δυσφορούσε, καθώς δεν ετύγχανε ουσιαστικής υποστήριξης από την Αυστρία στην έναντι της Τουρκίας πολιτική του. Τέλος του χειμώνα 1822, προχώρησε στην αποστολή Τατίστσεφ στην Βιέννη, με σκοπό να αποσπάσει από την Αυστρία, υποστήριξη στην αντι-τουρκική πολιτική του, όπως ακριβώς, ο Αλέξανδρος είχε παράσχει υποστήριξη στην ένοπλη παρέμβαση της Αυστρίας στα ιταλικά πράγματα, το 1820/21. Η επιλογή του Τατίστσεφ, για την κρίσιμη αυτή αποστολή, δεν είχε βρεί σύμφωνο τον Καποδίστρια, που ειςμάτην είχε προτείνει τον βαρώνο Στρόγγανωφ ή τον κόμητα Τολστόϋ.Η γνωστή από παληά μη φιλική διάθεση του ηλικιωμένου στρατηγού προς τον Καποδίστρια, και αντιστρόφως, και οι κολακείες που φρόντισε να του επιδαψιλεύσει ο Μέττερνιχ είχαν αποτελέσματα. Έτσι,τα συμπεράσματα του Τατίστσεφ, συνετάγησαν διά χειρός Metternich: η Αυστρία, ήταν έτοιμη να ταχθεί με τον Τσάρο, έναντι του Σουλτάνου, υπό τον όρο ότι το ίδιο θα έκαναν και οι άλλοι σύμμαχοι, δηλ. οιΒρετανοί. Όμως, ο Castlereagh, περισσότερο από ποτέ, μπροστά στο φάσμα καθόδου της Ρωσίας στην Μεσόγειο, κινητοποιήθηκε, και μετά από καιρό, ετάχθη υπέρ της αυστριακής γραμμής.

Ήταν το αποτέλεσμα αυτό, αλλά και η άγονη επιμονή του τσάρουΑλέξανδρου, που οδήγησαν στην εθελοντική αυτοεξορία, «άδεια» του Καποδίστρια. Περί τα μέσα Αυγούστου 1822, αποχώρησε με προορισμό την Γενεύη, πριν μπορέσει να πληροφορηθεί την ταυτόχρονη αυτοκτονία του Castlereagh με την οποία άλλαξε εντελώς η βρετανική σκηνή. Επρόκειτο για σημείο καμπής στην ευρωπαϊκή διπλωματία.Υπουργός Εξωτερικών, γινόταν και πάλι ο George Canning (από Ουϊγος είχε προσχωρήσει στους κυβερνώντες Τόρις), που απεδείχθη αδιαπέραστος και αδιάφορος στα δόγματα του Μέττερνιχ⁸.

Ο Καποδίστριας είχε παραμερισθεί, αλλά η Βρετανία χανόταν γιατην 4πλή/Ιερή Συμμαχία. Το Συνέδριο της Βερόνα το φθινόπωρο του 1822, που επιλήφθηκε του Ισπανικού ζητήματος, ένα χρόνο πριν την εξαγγελία του δόγματος Monroe για τις αποικίες της Νοτίου Αμερικής,ήταν σημείο καμπής.

O Μέττερνιχ, δεν επέτυχε τους σκοπούς του στο Συνέδριο της Βερόνας (15 Σεπτ. – 15 Δεκ. 1822), όπου ναι μεν συνέχισε να διαβουκολεί τον αυτάρεσκο Αλέξανδρο, αλλά είχε χάσει την Αγγλία, που ξεδίπλωνε τα συμφέροντά της στο Δυτικό Ημισφαίριο και στην Ανατολή.Επιπλέον, ο νέος ΥΠΕΞ της Γαλλίας, ο Rene Chateaubriand, αξιοποιούσε την Συμμαχία, για να υπηρετήσει αυτή τα συμφέροντα της Γαλλίας στο ζήτημα της ισπανικής επαναστάσεως, ενώ ετοίμαζε παράλληλα προσέγγιση με την Ρωσία.

Η ρύθμιση των ισπανικών πραγμάτων από μόνη την Γαλλία, τοΦθινόπωρο 1823, που ο Μέττερνιχ δεν ανέμενε, επανέφερε τους προβολείς της ευρωπαϊκής διπλωματίας στο ελληνικό ζήτημα, το Ανατολικό Ζήτημα.

Ανήσυχος ο Μέττερνιχ από την ταυτόχρονη παρουσία των GeorgeCanning και Rene Chateaubriand στα πράγματα Αγγλίας και Γαλλίας, ισχυρίζεται στην αλληλογραφία του ότι «δύναμη και ενότητα» επικρατεί στην Βιέννη και την Πετρούπολη, ενώ αντιθέτως «απάρνηση κάθε αρχής» (dissolution de principle) σε Παρίσι και Λονδίνο⁹.

Οι προσπάθειές του, να τακτοποιήσει το ζήτημα της Ελλάδας, κατάτρόπο ανεκτό για τα συμφέροντα των συντηρητικών – αυταρχικών καθεστώτων δεν καρποφορούσαν. Όλα ήσαν λίγα και ερχόντουσαν πολύ αργά.

Το ρωσικό σχέδιο του φθινοπώρου 1824, περί σύστασης τριώναυτονόμων ηγεμονιών (ρουμανικού τύπου), στην Ελλάδα, το οποίο είχε υποστηρίξει ο Μέττερνιχ, δεν τελεσφόρησε.

Ο Αλέξανδρος, λίγο πριν πεθάνει, άρχισε να απεξαρτάται από τηνεπιρροή του Metternich. Γνωρίζουμε ότι τουλάχιστον από τις αρχές Σεπτεμβρίου 1825, τρείς μήνες πριν τον θάνατο του Τσάρου, στην Αγία Πετρούπολη μελετούσαν την προοπτική απ’ ευθείας αγγλο-ρωσικήςσυνεννοήσεως προς επίλυση του Ανατολικού Ζητήματος. Η επιρροή του Metternich είχε ξεθωριάσει, οι κολακείες, οι μηχανορραφίες, οι διαβολές του είχαν στερέψει.

Τελικώς, οι θέσεις του Καποδίστρια επικρατούσαν. Είχε προφτάσει να συμβάλει στην περίσωση της Ελληνικής Επαναστάσεως, που εν τω μεταξύ είχε αποκτήσει στέρεες βάσεις εδάφους και στρατιωτικής ισχύος.

Επιπλέον, αποχωρώντας από το ρωσικό Υπουργείο, άφηνε συγκεκριμένες κατευθύνσεις που έμελλαν να καρπίσουν αργότερα. Μπορεί να λεχθεί ότι το Πρωτόκολλο της Πετρουπόλεως του Απριλίου 1826 και η Ιουλιανή Σύμβαση του Λονδίνου (1827), σημαντικοί σταθμοί στηθετική έκβαση του ελληνικού ζητήματος, προδιαγράφονται στην εισήγηση του Καποδίστρια προς τον τσάρο Αλέξανδρο την άνοιξη 1822¹⁰.

Στην αυτοεξορία του στην Γενεύη, ο Καποδίστριας δεν έμεινε αδρανής. Το υπόμνημά του με ημερομηνία 12 Δεκεμβρίου 1826 προς τον νέο αυτοκράτορα Νικόλαο, ήταν ουσιαστικά μία θερμή συνηγορία υπέρ της στροφής της Ρωσίας στην ορθόδοξη αντίληψη για την προώθησητων συμφερόντων της στα Βαλκάνια, που είχε εγκαταλειφθεί από τις παλιμβουλίες, τις μεταπτώσεις και τον ασθενή χαρακτήρα του Τσάρου Αλέξανδρου. ‘Οπως αποδείχθηκε και στην πορεία, ο νέος Τσάρος έτεινε ευήκοον ούς, ανήσυχος άλλωστε ότι η Ρωσία χάνει έδαφος υπέρ της Αγγλίας σε συμπάθειες και επιρροή στους επαναστατημένους Έλληνες, χωρίς μάλιστα να προωθεί τις θέσεις της προς τον Βόσπορο.

Πόσο στενά παρακολουθούσε και φρόντιζε ο Καποδίστριας για τοελληνικό ζήτημα, φαίνεται από το γεγονός ότι σε επιστολή του από το Παρίσι προς τον Εϋνάρδο, στις 8 Απριλίου 1827, ανήγγελλε την σύμπραξη Αγγλίας, Γαλλίας, και Ρωσίας για τη ρύθμιση του ελληνικούζητήματος, τρείς μήνες πριν την υπογραφή της Ιουλιανής Συμβάσεως του Λονδίνου (06.07.1827).

Την ίδια περίοδο, ο Μέττερνιχ, κλεισμένος στη Balhausplatz, έβλεπε,σιγά-σιγά, αδήριτα, την απήχηση της πολιτικής του να μαραίνεται, τα στηρίγματά του να χάνονται. Μπορεί, αξιοποιώντας της προσβάσεις του πρέσβυ Lebzeltern στην Αγία Πετρούπολη, να είχε άμεση καιουσιαστική γνώση του τι συνέβαινε στην αυλή του Αλεξάνδρου, αλλά αφού έχασε τον Caslereagh, έχασε στην συνέχεια, τέλος Δεκεμβρίου 1825, τον δεκτικό στις δικές του απόψεις, και μυστικοπαθή Αλέξανδρο, και μαζί του τον εκτεθειμένο πιά, για πολλούς λόγους, Lebzeltern.

Από τις αρχές του 1826, η ανατολική πολιτική του Μέττερνιχ, οδηγείται από ήττα σε ήττα. Στη Γενεύη, ο Καποδίστριας ετοίμαζε τις δικές του εκδικήσεις, αφού οι απόψεις του επικρατούσαν, και δεχόταν σε λίγο το ακάνθινο στεφάνι, που θα του πρόσφερε η Γ΄ Εθνική Συνέλευση της Τροιζήνας, εκλέγοντάς τον Κυβερνήτη της Ελλάδος για μία επταετία. Είναι εξαιρετικού ύφους και ύψους οι απαντητικές επιστολές του αποδοχής¹¹: «εν τοσούτω οποίος και αν είναι ο σταυρός ο παράτης Προνοίας εις εμέ αποταμιευμένος … ως προς την ιεράν υπόθεσιν, ειςήν ήδη μετά χαράς αφωσίωσα το υπόλοιπον της ζωής μου».

Οι ρωσικές προσπάθειες για απευθείας συνεννόηση με το Λονδίνοαπέδωσαν. Στις 4 Απριλίου 1826, στην γραμμή Canning, o δούκας Wellington, υπέγραψε το περίφημο Πρωτόκολλο της Πετρουπόλεως που περίπου κατένειμε ζώνες επιρροής μεταξύ των δύο γεωπολιτικών αντιπάλων. «Επρόκειτο για μία Γιάλτα πριν την Γιάλτα.»

Η Ρωσία αποκτούσε ελευθερία κινήσεων στις ρουμανικές ηγεμονίες,ενώ η Αγγλία κατοχύρωνε βαθμιαία, μετά και από το δάνειο που είχαν ζητήσει οι επαναστάτες το 1824/25, την πρωτοβουλία των κινήσεων για μεσολάβηση ανάμεσα στον Σουλτάνο και τους επαναστατημένουςΡωμιούς. Στόχος, η σύσταση ενός αυτόνομου ελληνικού κράτους που θα τελούσε υπό καθεστώς διεθνών εγγυήσεων. Αποφασιζόταν ότι, εν ανάγκη, η λύση αυτή θα επιβαλλόταν με άσκηση ενόπλου βίας, όπως από κοινού θα όριζαν η Ρωσία και η Αγγλία.

Επρόκειτο για δεινή ήττα του Αυστριακού καγκελαρίου. Ο αμαξηλάτης της Ευρώπης, έμεινε χωρίς άμαξα και ηνία. «Αδιανόητη συναλλαγή, πολιτικό έγκλημα ενάντια σε δοκιμασμένους και βέβαιους συμμάχους», γράφει¹². Η Ιερά Συμμαχία είχε πάψει να είναι Ιερή από χρόνια, τώρα έπαυε να είναι καν Μεγάλη Συμμαχία. Επί τέλους, το πεδίο εφαρμογής της περιοριζόταν στην Κεντρική Ευρώπη και η διευρυμένη ερμηνεία του Metternich, ώστε να καλύπτει, εκτός κειμένων, και την Τουρκία, εγκαταλείφθηκε οριστικά.

Το Πρωτόκολλο της Πετρουπόλεως, καταπίστευμα του Καποδίστρια, πριν αυτός πάρει τον δρόμο της αυτοεξορίας τον Αύγουστο του 1822, σήμανε την οριστική αποτυχία των θέσεων Metternich στο Ανατολικό Ζήτημα. Τον αγνοούσαν ακόμη και ως προς τα ζητήματατου Κάτω Δούναβη, για τα οποία ο Νικόλαος λίγους μήνες αργότερα, αρχές Οκτωβρίου 1826, συνήψε την πλεονεκτική για τα ρωσικά συμφέροντα συμφωνία του Ackerman (Βεσσαραβία), συμφωνία που ανανέωνε και εξειδίκευε την Συνθήκη του Βουκουρεστίου (1812), ως προς τοκαθεστώς της Σερβίας, κ.ά.

Ο Metternich παρακολουθούσε ανήμπορος τις εξελίξεις στο Ανατολικό Ζήτημα. Ουδείς τον ελάμβανε υπόψιν. Στις 16 Ιουλίου 1827, στο Λονδίνο, υπογράφηκε η τριμερής Ιουλιανή Σύμβαση, με την συμμετοχή αυτή τη φορά και της Γαλλίας. Ένα μήνα αργότερα, ο George Canning πέθανε ξαφνικά.

Ήταν πολύ αργά για τον Metternich να βρεί παρηγοριά στο γεγονός.Ο Canning τον είχε ζωγραφίσει πικρόχολα: «ο μεγαλύτερος παλιάνθρωπος (coquin/rogue), ο πρωταθλητής του ψεύδους στην Ευρώπη, και ίσως στον κόσμο όλο», αλληλογραφούσε ο Canning με τον Granville,
στις 11.03.1825.

Ο Αυστριακός, επέμενε ωστόσο να δίνει μάχες οπισθοφυλακών· νααποφύγει τουλάχιστον την έκρηξη πολέμου των Δυνάμεων κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε εκπλήρωση των όρων των κειμένων της Πετρουπόλεως και του Λονδίνου. Εις μάτην.

Στις 20 Οκτωβρίου 1827, – ενώ ο Καποδίστριας ξεδίπλωνε έκτακτη διπλωματική δραστηριότητα, πρώτα στο Λονδίνο, κατόπιν στο Παρίσι, – ο ενωμένος συμμαχικός στόλος, καταναυμαχεί τον Τουρκο-αιγυπτιακό, στην Πύλο. Ο Metternich, μαθαίνει τα νέα συντετριμμένος.«Φοβερή καταστροφή» εξομολογείται. Ονομάζει ο ίδιος, την σύμπραξη Αγγλίας – Ρωσίας – Γαλλίας, «Φιλελεύθερη Συμμαχία».

Τέλος Ιανουαρίου 1828, σε ένα μικρό διαμέρισμα της Βιέννης, στην οδό Landstrasse – Hauptstrasse 30, ο «Γενικός Επίτροπος της Εταιρείας των Φιλικών», ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, άφηνε καταπονημένος από την αιχμαλωσία στα χέρια των Αψβούργων την τελευταία του πνοή, ακριβώς μόλις ο αρνηθείς τότε την τιμή και υποδείξας στον Ξάνθοτον Υψηλάντη, ο γεννήτωρ Καποδίστριας, έχει φθάσει στην Ελλάδα (06.01.1828).

Δύο μήνες αργότερα, με αφορμή παρασπονδίες ως προς την εκτέλεση της συμφωνίας του Άκερμαν, ο Νικόλαος Α΄ κηρύσσει τον πόλεμο στους Οθωμανούς. Ο Γάλλος βιογράφος του Metternich, αλλά όχι και θαυμαστής του, de Sauvigny, καταλήγει: «Στην Πελοπόννησο, τα πάντα κινήθηκαν γοργά. Τον Οκτώβριο 1828, όσοι Έλληνες είχαν απομείνει,τέθηκαν υπό την εξουσία μιας προσωρινής ελληνικής κυβέρνησης, στην οποία προήδρευε ο Καποδίστριας, ο παληός εχθρός του Metternich».

Στις 30 Νοεμβρίου 1829, με την δεύτερη διάσκεψη του Λονδίνου, η Ελλάς αναγνωρίζεται βασίλειο εντελώς ανεξάρτητο. Δυόμιση μήνες πριν, είχε υπογραφεί η Συνθήκη της Αδριανουπόλεως, μετά από ενάμιση χρόνο σκληρού ρωσο-τουρκικού πολέμου. Η πλειοδοσία αδιαφορίας των Δυνάμεων απέναντι στους Έλληνες και τον αγώνα τουςείχε γίνει πλειστηριασμός χειρονομιών προς αυτούς, αγώνας επιρροής, κυρίως μεταξύ Αγγλίας και Ρωσίας, τον οποίο ο Καποδίστριας αξιοποίησε επιδέξια.

Κυρίες και κύριοι, προσπάθησα να δείξω ότι ο Fuerst Metternich, εμποτισμένος στην έμμονη ιδέα της τάξεως (ordre), της νομιμότητας (legitimite), της σταθερότητας και του «ευρωπαϊκού συμφέροντος», – όλα αυτά για αρκετά χρόνια, καλά εργαλεία στα χέρια του να συγκαλύπτουν την συμφυή αυστριακή αδυναμία, έχασε βαθμιαία στο ζήτημα ακριβώς που τον βασάνιζε περισσότερο από όλα, δηλ. το Ανατολικό, την επαφή με την ροή των πραγμάτων, αγκυλωμένος σε στατικά στερεότυπα, ενώ ο μεγάλος αντίπαλός του, ο φίλος της συνταγματικήςμοναρχίας Ιωάννης Καποδίστριας, που τον καιρό του είχε εμφυσήσει σφρίγος, ευελιξία, ευρωπαϊκή ουσία και προσδώσει ακτινοβολία στην ρωσική διπλωματία, αποτραβηγμένος για 5 σχεδόν χρόνια στην Γενεύη (1822 – 1827), κατάφερε, εκ του αφανούς, καλός αναλυτής τωνπραγμάτων και των επερχομένων, να εμβολιάσει με τις απόψεις του τις Δυνάμεις, και να αναδειχθεί νικητής σε αυτή την ιδιότυπη μονομαχία, που κράτησε 15 περίπου χρόνια.

Τον Αύγουστο του 1822, ο Metternich, συναντώντας στην Βιέννη τον στρατηγό Μαίτλαντ, Βρετανό διοικητή των Επτανήσων, τον συνεχάρη λέγοντας: «Λοιπόν, στρατηγέ μου, η αρχή του κακού ξεριζώθηκε, ο κόμις Καποδίστριας ετάφη για το υπόλοιπο της ζωής του. Θαζήσετε ήσυχα στην Επτάνησο, και η Ευρώπη θα έχει απαλλαγεί από τους μεγάλους κινδύνους με τους οποίους την απειλούσε η επιρροή του ανδρός αυτού»¹³.

Ευτυχώς για την Ευρώπη και την Ελλάδα, η επιρροή του ανδρόςτούτου απεδείχθη αμείωτη, οδήγησε, εκ του αποτελέσματος, στην εξάρθρωση του συστήματος της Ιεράς Συμμαχίας και την αλλαγή των γεωπολιτικών ισορροπιών στην Μεσόγειο.-

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α στην οποία ανέτρεξα
1. H αποκληθείσα «Αυτοβιογραφία Ιωάννου Καποδίστρια», ήτοι το μακρύ υπόμνημα του Ι. Κ. «Aperçu de ma carriere publique depuis1798 jusqu’ a 1822» (Δεκ. 1826), εισαγωγή, μτφρ., σχόλια Μιχαήλ Λάσκαρι, Αθήνα, εκδ. Γαλαξία 1968
2. Πολυχρόνη Κ. Ενεπεκίδη, «Ρήγας – Υψηλάντης – Καποδίστριας –Έρευναι εις τα αρχεία», Αθήνα, Εστία, 1965
3. Αλεξάνδρου Ι. Δεσποτόπουλου, «Μελέτες Πολιτικής Ιστορίας – Ι.Καποδίστριας – Α. Υψηλάντης – Α. Κουμουνδούρος – Ε. Βενιζέλος», Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1989
4. Θάνου Βερέμη – Γιάννη Κολιόπουλου, «Ελλάς. Η σύγχρονη συνέχεια. Από το 1821 μέχρι σήμερα», Αθήνα, εκδ. Καστενιώτη, 2006
5. Ελένης Ε. Κούκκου, «Ιωάννης Καποδίστριας, ο άνθρωπος ο Ευρωπαίος διπλωμάτης, 1800 – 1828», Αθήνα, Πατάκης, 2005
6. Guillaume de Bertier de Sauvigny, «Metternich», Paris, Fayard, 1986
7. Henry A. Kissinger, «A world restored. Metternich, Castlereagh and the Problems of Peace, 1812-1822», Boston, Sentry Edition, 1979
8. Henry A. Kissinger, «Diplomacy», N. York, Simon and Schuster, 1994

Παραπομπές

1. H. Kissinger, «A world restored, etc.», Boston 1979, σελ. 288
2. ό.π., σελ. 292Είναι ενδιαφέρον, ότι η μελέτη του H. Kissinger, τελειώνει με τον θάνατο του Castlereagh. Δεν θέλησε να καταπιασθεί με την επόμενη περίοδο, περίοδο πικριών και απογοητεύσεων του ινδάλματός του, στην πορεία ειδικά του Ανατολικού Ζητήματος.
3. Guillaume de Bertier de Sauvigny, «Metternich», Paris, ed. Fayard, 1986, σελ. 19
4. «Αυτοβιογραφία Ιωάννου Καποδίστρια», επιμέλεια Μιχαήλ Λάσκαρι, 2α έκδοσις,
Αθήνα, εκδ. ΓΑΛΑΞΙΑ, 1968
5. Πολυχρόνη Ενεπεκίδη, «Ρήγας – Υψηλάντης – Καποδίστριας, Αθήνα, 1965, εκδ. ΕΣΤΙΑ, σελ. 185
6. Guillaume de Bertier de Sauvigny, σελ. 234
7. ό.π., σελ. 352
8. H. Kissinger σημειώνει (ό.π. σελ. 312): «Την στιγμή που είχε καταβάλει τον πιο επικίνδυνο αντίπαλό του, ο Μ. έχασε τον μόνο αξιόπιστο φίλο του».
9. G. de Bertier de Sauvigny, ό.π., σελ. 382
10. Αλ. Δεσποπούλου «Μελέτες Πολιτικής Ιστορίας», σελ. 20
11. Ι. Α. Καποδίστρια, Επιστολαί, τ.Α΄, σελ. 131
12. ό.π., σελ. 39913. «Αυτοβιογραφία Ιωάννη Καποδίστρια», σχόλια Μιχαήλ Λάσκαρι, Αθήνα, Γαλαξίας, 1968, σελ. 167

 

Πηγή : Διημερίδα Διεθνείς Σχέσεις, Ιστορία και Εξωτερική Πολιτική της Ελλάδος, στην εποχή του Κυβερνήτου Ιωάννη Καποδίστρια , Ναύπλιο 25/26 Ιουνίου 2010